Circulair bouwen; Leren door doen in proeftuinen

De overheid wil dat de Nederlandse economie in 2050 volledig circulair is. We hebben nog drie decennia om dat te realiseren. Ambitieus, want de opgave is misschien nog wel omvangrijker dan de energietransitie, die al drie generaties aan de gang is en nu op het punt staat om te versnellen. De grondstoffentransitie moet echter hoegenaamd nog beginnen, al zijn koplopers voorzichtig gestart.

Voor de transitie is geen pasklare receptuur voorhanden. Daarvoor is het vraagstuk te veelomvattend. Onze manier van denken, doen, institutionaliseren, produceren en consumeren is gedurende generaties gegroeid tot gangbare praktijk. Dit systeem veranderen we niet van vandaag op morgen. Zelfs als iedereen ziet dat onze huidige grondstoffenconsumptie niet houdbaar is.

Leren door te doen

De bouwsector gebruikt veel grondstoffen en is daarom een belangrijke doelgroep. Gestimuleerd door de ‘Subsidie Impuls Circulair Bouwen’ van de provincie Overijssel hebben twaalf koplopers  ̶  bouwers, ontwikkelaars, gemeenten, kennisinstellingen, amoveerders en andere partijen  ̶  het initiatief genomen om in hun proeftuin te beginnen met circulaire oplossingen. Allemaal hebben ze vanuit hun praktijksituatie bekeken welke eerste stap ze kunnen zetten. Al pionierend en werkend levert dat een verscheidenheid aan kennis, inzichten en praktijkervaringen op (‘learning by doing’). In een community of practice (CoP) hebben zij elkaar gestimuleerd en hun ervaringen gedeeld. Op de verworven inzichten kunnen andere initiatiefnemers verder bouwen, zodat we al doende leren hoe we kunnen versnellen en de gebouwde omgeving circulair kunnen maken.

Wat ging er aan de proeftuinen vooraf?

De provincie Overijssel onderschrijft de landelijke doelstellingen die zijn neergelegd in ‘Nederland Circulair in 2050’. In 2019 hebben Saxion, Pioneering en Balance & Result samen met een netwerk van bedrijven en instellingen de vertaalslag gemaakt naar de regio in de ‘Transitieagenda Circulair Bouwen Overijssel’. Hierin zijn negen kernvraagstukken benoemd die we tegenkomen op de weg naar een circulaire bouweconomie.

Kennis delen in Community of Practice

Circulair bouwen zit in het begin van de innovatiecurve. Niemand heeft de wijsheid in pacht als het gaat om de transitie van lineaire naar circulaire economie. Koplopers pionieren met innovatieve oplossingen en ontdekken wat werkt en wat niet. Het past bij de cultuur van de bouwsector om uit te proberen, zonder eindeloos getheoretiseer. In de proeftuinen en de CoP draait daarom alles om de praktijk. In de CoP delen de koplopers hun inzichten en ervaringen. Het expertteam verbindt deze met de negen vraagstukken die zijn benoemd in de Transitieagenda, signaleert lacunes in de kennisopbouw en agendeert deze voor verder onderzoek.

De CoP wordt gefaciliteerd door het ‘Expertteam Circulair Bouwen’, een samenwerkingsverband van kennisdragers van de provincie, Saxion (Theo de Bruijn), Pioneering (Joke Bults en Eric Kouters) en Balance & Result (Jan Straatman).

Reflectie vanuit ervaringen in Proeftuinen en CoP

1. Geen getheoretiseer maar doen. Betrokkenen zijn intrinsiek gemotiveerd om samen te leren, praktijkervaring uit te wisselen en te zoeken naar pragmatische oplossingen.
2. Samenwerken is het toverwoord. Door circulair bouwen veranderen rollen en posities van partijen. Er is vertrouwen nodig om samen te zoeken naar businesscases die alle partners voordeel bieden (win-win).
3. Gelijkwaardigheid. Het is zaak om weg te komen uit de houdgreep van traditionele verhoudingen en het afwentelen van risico’s. Partijen die elkaar als gelijkwaardig zien, blijken bereid om samen risico’s te nemen, te investeren in vernieuwing en samen te experimenteren en te leren.
4. Geavanceerde informatiesystemen. Er is behoefte aan informatie over de fysieke kenmerken, de kwaliteit en de termijn van beschikbaarheid van materialen. De data moeten eenduidig worden vastgelegd in open systemen, uitwisselbaar en over tientallen jaren nog uitleesbaar.
5. Systeemverandering. Om sprongen te kunnen maken met circulair bouwen zijn doorbraken nodig op een hoger systeemniveau en moeten institutionele belemmeringen worden weggenomen.
6. Onderwijs. Circulariteit moet opgenomen worden in de curricula van het onderwijs. Het gaat hierbij zowel om het reguliere onderwijs, als om bij-, her- en nascholing.

Hoe pakken we door?

Het expertteam doet op basis van de werksessies van de Community of Practice en gesprekken met de vertegenwoordigers van de Proeftuinen een aantal aanbevelingen.

1. Zet de stimuleringsregeling voor proeftuinen voort.
   Stuur daarbij op een progressief ambitieniveau in de praktijkprojectenen en op de bereidheid om leerpunten met betrekking tot de vraagstukken te expliciteren en met de sector te delen.
2. Stimuleer herhaald leren.
   Creëer condities waarin partijen van hun fouten kunnen leren en waarin ze hun verworven inzichten opnieuw kunnen toepassen. Zoals het aanwijzen van grote ontwikkelgebieden waar partijen gedurende langere tijd samenwerken waardoor het loont om te investeren in nieuwe werkwijzen.
3. Verdiep de monitoring en evaluatie van Proeftuinen.
   Het uitwisselen van kennis en ervaring inspireert en versnelt. Door evaluatie kan de verworven kennis in andere situaties effectiever toegepast worden.
4. Koppel onderzoeks- en kennisprojecten aan praktijkprojecten.
   Door deze verbinding kunnen circulaire vraagstukken grondiger worden uitgediept. Stel bijvoorbeeld – onder voorwaarden – vouchers beschikbaar voor (haalbaarheids)onderzoek of het inwinnen van advies.
5. Doe gericht onderzoek naar specifieke vraagstukken.
   Bijvoorbeeld nieuwe financiële rekenmodellen kunnen een bredere kijk op rendement opleveren. Of veranderingen in de rolverdeling van partijen in de product-levenscyclus, zoals Product as a Service. Dit levert nieuw perspectief op en het inzicht kan zorgen voor doorbraken.
6. Continueer de Community of Practice.
   Bouw het kennis- en leernetwerk verder uit en faciliteer en verbreed de kennisuitwisseling. Dit zorgt voor het verder opbouwen van kennis en ervaring en opschaling.
7. Vergroot de zichtbaarheid en tastbaarheid van circulaire initiatieven.
   Zichtbaarheid van de Proeftuinen en andere circulaire projecten is van groot belang voor opschaling. Ga een communicatietraject in en beleg inspirerende werksessies op locatie waar geleerde lessen breed naar de sector worden uitgedragen. Maak ook gebruik van de sociale media voor olievlekwerking.
8. Verbind circulaire projecten in Overijssel en landelijke projecten.
   Door heel Nederland vinden momenteel circulaire experimenten plaats, met Overijssel als een van de koplopers. Toepassing van landelijk ontwikkeld instrumentarium in Overijsselse projecten en terugkoppeling van ervaringen voor optimalisatie van dat instrumentarium levert een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van het circulaire gedachtegoed.
9. Voortschrijdende normstelling in wet- en regelgeving.
   Koplopers werken intrinsiek gemotiveerd aan hun circulaire ambities. Het peloton zal in de loop van het innovatieproces volgen. Wet- en regelgeving – met bijvoorbeeld eisen die in de loop van de tijd oplopen – zullen nodig zijn om de ‘late majority en laggards’ mee te krijgen.

Mooi begin van het innovatietraject

De Proeftuinen zijn een mooi begin van de grondstoffentransitie in de bouw- en installatiesector in Overijssel. Tegelijkertijd stellen we vast dat de weg naar een 100% circulaire economie nog lang is, zowel qua tijd, als de nog te nemen hordes. Het bestaande systeem zal grondig moeten veranderen om de ambities in te lossen. De eerste stappen zijn gezet en de resultaten zijn bemoedigend. Het is tijd voor de volgende stappen.

Meer informatie

Dit blog is deels gebaseerd op een uitgebreid artikel dat is verschenen op de website van De Woonkeuken.
De rapportage met de resultaten van de proeftuinen en de werksessies van de Community of Practice kunt u hier downloaden.
Neem voor meer informatie over circulair bouwen contact op met Jan Straatman, j.straatman@balance-result.nl.