Onze houding ten aanzien van het vergaand verminderen van fossiele brandstoffen is als een blad aan een boom omgeslagen. Nog maar enkele maanden terug kreeg ik schampere reacties op mijn visie dat we nu nog vrijwillig, maar in de toekomst onder steeds meer druk, toegroeien aan een fossielarme maatschappij. Geschokt sloeg de opinie om door de aardbeving bij Zeerijp (gemeente Loppersum) op 8 januari 2018 met een kracht van 3,4 op de schaal van Richter. Ineens was iedereen zich ervan bewust dat Nederland zo snel mogelijk van het aardgas af moet. Nog geen drie maanden later drong een brede coalitie aan op het verbod van de cv-ketel in 2021 en kondigde Wiebes aan dat de gaswinning in Groningen binnen een paar jaar gehalveerd moet zijn en uiterlijk in 2030 geheel beëindigd. Tientallen jaren debat over klimaatverandering bracht minder teweeg dan de schok bij Zeerijp; een omslag in het urgentiegevoel.

Wat doet een schok met je urgentiegevoel?

Onderzoek heb ik er niet naar gedaan. Wel heb ik een idee waar het mee te maken kan hebben waarom een schok meer doet met je urgentiegevoel dan jarenlang debat. Klimaatverandering is een tamelijk abstract fenomeen. Ondanks het feit dat vrijwel alle wetenschappers het erover eens zijn dat klimaatverandering deels het gevolg is van menselijk handelen, blijft er een zekere mate van onzekerheid. Sommige wetenschappers en politici leggen de nadruk op deze onzekerheid, om als klimaatscepticus te betogen dat het allemaal wel mee zal vallen. Daarmee zaaien ze verwarring bij het brede publiek dat wat minder is ingevoerd in de materie. Ze verschaffen iedereen die de status quo het liefste wil handhaven een legitimatie om door te gaan op de gebruikelijke weg. Dat laatste lijkt ook aantrekkelijk omdat het beperken van klimaatverandering (grote) offers vraagt. Het lijkt wel op stoppen met roken. Je weet dat het slecht voor je is, maar de nadelige effecten ervaar je soms pas op lange termijn. Of je opa werd er ook tachtig mee. Slap excuus om nog een pafje te nemen.

Abstract, onzeker en lange termijn zijn geen sterke drijfveren voor gedragsverandering. Dat ligt anders voor de aardbevingen in Groningen. Die zijn dichtbij, treffen landgenoten en de relatie tussen gaswinning, aardbevingen, enorme schade en persoonlijk leed is evident. Dat laatste appelleert aan ons schuldgevoel. Heel Nederland profiteerde afgelopen decennia van de aardgasinkomsten (265 miljard) en alleen Groningen zit op de blaren; dat kunnen en mogen we niet op zijn beloop laten.

Waarom willen we van het aardgas af?

Er zijn meerdere redenen om het gebruik van fossiele brandstoffen, waaronder aardgas, terug te dringen:

Klimaatverandering

Bij verbranding van fossiele brandstoffen komt CO2 vrij en samen met andere broeikasgassen leidt dat tot wereldwijde opwarming van de aarde. Wereldleiders hebben in Parijs een akkoord gesloten waarin ze zich vastleggen op maatregelen om de opwarming van de aarde te beperken tot maximaal 2 graden en bij voorkeur tot 1,5 graden. Om dat te realiseren moet de uitstoot van broeikasgassen in 2050 met 70% worden gereduceerd ten opzichte van 2010.
De EU heeft de klimaatdoelstellingen vertaald naar een vermindering met 40% in 2030 en 80-90% in 2050 ten opzichte van 1990.
Het regeerakkoord zet in op een vermindering met 49%, met een streven om met 55% te verminderen. Rekening houdend met moeilijk te vermijden broeikasgassen in veeteelt en ertsverwerking moet het gebruik van fossiele energiebronnen de facto vrijwel naar nul. In aansluiting hiermee zullen er 200.000 woningen per jaar van het aardgasnet losgekoppeld moeten worden. Medio 2018 vervalt de aansluitplicht voor aardgas en vanaf dan zal nieuwbouw 100% aardgasvrij zijn. In het nieuwe Energie- en klimaatakkoord dat medio 2018 verschijnt, wordt uitgewerkt hoe we dit kunnen realiseren.

Eindige grondstoffen

De voorraad aardolie, aardgas en steenkool is eindig. We kunnen er over twisten of het over 15, 25 of 100 jaar is, maar dat fossiele brandstoffen op den duur opraken is zeker. Warmte en elektriciteit kunnen we opwekken met duurzame bronnen zodat eindige grondstoffen beschikbaar blijven voor de industrie.

Leveringszekerheid

Onze energievoorziening is van cruciaal belang voor onze economie. Leveringszekerheid wordt gerealiseerd door een mix van energiebronnen in te zetten. Als er met de ene bron wat aan de hand is, dan zorgt een andere voor aanvulling of vervanging. Leveringszekerheid is niet alleen een technische kwestie, maar ook een politieke. Import maakt ons namelijk afhankelijk van exporteurs. In de zeventiger jaren van de vorige eeuw waren we voor onze energievoorziening voor een belangrijk deel afhankelijk van het Midden Oosten en werd de levering van olie ingezet als politiek drukmiddel. In het huidige tijdsgewricht draait Poetin om die reden soms de gaskraan dicht. Als we te afhankelijk zijn van import van energie, dan maken we onze economie kwetsbaar.

Aardbevingen Groningen

Zoals hiervoor al vermeld blijkt dat de aardgaswinning in Groningen leidt tot aardbevingen, grote schade en persoonlijk leed. Daarom heeft Wiebes aangekondigd dat hij de winning van Gronings aardgas uiterlijk in 2030 beëindigt.

Ondanks urgentie is strijd nog niet gestreden

Het gevoel van urgentie is door Groningen snel gestegen. Daarmee is de strijd nog niet gestreden. De meerderheid van de Nederlandse bevolking vindt dat we van het aardgas af moeten. Als we de consequenties daarvan daar tegenover zetten, dan twijfelt menigeen en vraagt zich af of het niet te snel gaat. De omschakeling van een aardgaseconomie naar een duurzame economie is echter een mega-operatie in technisch, financieel en sociaal-maatschappelijk opzicht. Dat kan niet van vandaag op morgen. Daarom is het zaak dat we meteen beginnen, zodat we een jaar of vijftien de tijd hebben en gebruik kunnen maken van natuurlijke momenten waarbij de straat toch open moet, zoals vervanging van het aardgasnet of de riolering.

Waarom gaat het nu wel werken?

Gedragsmodel voor effectieve interventies

Tot voor kort zagen we dat Nederlandse burgers veel sympathie hadden voor duurzaamheidsdoelstellingen, maar dat slechts enkelen bereid waren tot daadwerkelijke actie. Als we dat spiegelen aan het gedragsmodel van Fogg, dan zien we het volgende. Gedragsverandering is volgens Fogg afhankelijk van drie factoren, namelijk a. de motivatie (willen), b. het vermogen of de competentie om te veranderen (kunnen) en c. een aanleiding (of interventie) om te veranderen.
De aardbeving bij Zeerijp heeft een tweeledig effect: de motivatie is gestegen: “We kunnen de Groningers toch niet in puinhopen laten zitten” en het is een trigger om de zaak in beweging te brengen: “We kunnen niet verder uitstellen want de grond schudt nu.” Ook de derde parameter ‘Ability’ (vermogen om te veranderen) is gunstiger dan enkele jaren terug. De aankondiging van Wiebes om de gaswinning in hoog tempo af te bouwen was in mijn beleving ondenkbaar geweest tijdens de economische crisis. De aantrekkende economie schept mogelijkheden: “Wiebes repareert het dak als de zon schijnt”. Om het simpel te zeggen: Groningen zorgt ervoor dat we het willen, de aantrekkende economie maakt dat we het kunnen en Zeerijp is de schok, de trigger die de zaak in beweging zet.

Weten we zeker dat we het kunnen?

Optimisten zullen zeggen: “Natuurlijk kunnen we dat!”. Toch is er veel onzekerheid, verwarring en tegenspraak.

Financiële innovatie

Zeven à acht miljoen woningen waarin tien tot dertig mille geïnvesteerd moet worden vragen bij elkaar een investeringsvolume van een paar honderd miljard. Niet elke huiseigenaar heeft dat op de plank liggen of komt in aanmerking voor krediet. Aan de onderkant van de inkomensladder doemt het probleem van energie-armoede of warmoede . Daar zullen we financiële arrangementen voor moeten verzinnen.

Technologische innovatie

Er zijn verschillende technische oplossingsrichtingen, maar deze zijn niet allemaal uitontwikkeld of vrij van kinderziektes. Er is daarom technische innovatie nodig, niet in het minst om slimmere oplossingen te bedenken met een lagere kostprijs.

Sociale innovatie

Als we wijken, dorpen, gemeenten (volledig) aardgasvrij willen maken, dan vraagt dat zowel individuele als collectieve beslissingen die dezelfde kant uit wijzen. In een participatiesamenleving van mondige burgers kan dat alleen door hen actief te betrekken, mede-eigenaar te laten zijn van het vraagstuk, en van de oplossing. Er is sociale innovatie nodig om uit te vinden hoe we deze participatieprocessen optimaal laten verlopen en het tempo erin houden.

Institutionele innovatie

Ons landschap is doorspekt met institutionele regelingen. Vaak conserveren deze de status quo en staan daardoor een snelle energietransitie in de weg. Het is noodzakelijk om veel van deze instituties te veranderen of te neutraliseren om innovatieve arrangementen een kans te geven.

Businessmodel innovatie

Er zijn nog maar weinig ondernemers die slim inspelen op de enorme marktkansen van de transitieopgave. Het valt namelijk nog niet mee om rendement te maken met bijvoorbeeld de verduurzaming van particuliere woningen. Er moeten nieuwe businessmodellen worden bedacht voor snelle, betaalbare energierenovaties die renderen.

Ruimte om te experimenteren en leren

Er is veel kennis beschikbaar en we kunnen heel veel. Nu al. Tegelijkertijd hebben we behoefte aan experimenteerruimte waarin we technische, financiële, sociale, institutionele en businessmodel innovatie kunnen uitproberen. Maar wel ‘up tempo’. Dan kunnen we kennis en ervaring opdoen, daarvan leren en onze aanpak van de energietransitie verbeteren. Gelderland en het Gelders Energie Akkoord zijn gestart met een programma om dit en volgend jaar 40 wijken te begeleiden naar een aardgasloze warmtevoorziening. Dat zal een schat aan kennis en ervaring opleveren waardoor het tempo jaar na jaar kan verdubbelen.

Meer weten?

Jan Straatman is projectleider van het consortium dat door de provincie Gelderland is ingeschakeld om samen met het Gelders Energie Akkoord 40 wijken te begeleiden om aardgasvrij te worden. Dit consortium bestaat uit Balance & Result, Witteveen+Bos, GriDD, Nyenrode Business Universiteit en Hogeschool Arnhem Nijmegen. Wilt u meer weten, neem dan contact op met Jan Straatman, 0570-628474 of e-mail j.straatman@balance-result.nl.

Lees ook:

• ‘Met verleiden worden we niet energieneutraal’, professor Wim Derksen
• ‘Stappen of springen? Stappen én springen!’, Jan Straatman, 2015
• ‘Van het gas af? Hoe urgent is dat?’, Jan Straatman, 2015